آیا لاغری ارثی است

ژن‌ها چگونه روی فرم بدن و سرعت متابولیسم تأثیر می‌گذارند؟

ژن‌ها می‌توانند مانند یک نقشه اولیه، ویژگی‌های بدنی ما را تعریف کنند. این ویژگی‌ها شامل فرم بدن، محل اصلی ذخیره چربی‌ها، میزان توده عضلانی و مهم‌تر از همه سرعت متابولیسم پایه هستند. در واقع، بخشی از تفاوتی که بین افراد لاغر، نرمال و افرادی با استعداد چاقی می‌بینیم، به همین ژن‌های مرتبط با متابولیسم برمی‌گردد. برخی ژن‌ها باعث می‌شوند بدن انرژی بیشتری در حالت استراحت بسوزاند، در حالی که برخی باعث کاهش مصرف انرژی و ذخیره‌سازی بیشتر چربی می‌شوند.

علاوه بر این، ژن‌ها روی عملکرد هورمون‌هایی مثل لپتین و گرلین که اشتها را کنترل می‌کنند نیز اثر دارند. این یعنی ممکن است فردی به شکل طبیعی احساس گرسنگی کمتری داشته باشد یا دیرتر احساس گرسنگی کند و همین موضوع به حفظ وزن پایین او کمک کند. به همین دلیل است که بعضی افراد حتی در صورت مصرف غذای نسبتاً زیاد همچنان وزن پایینی دارند؛ زیرا بدن آن‌ها با سرعت بیشتری انرژی مصرف می‌کند یا چربی را سخت‌تر ذخیره می‌کند.

کدام ژن‌ها در لاغر ماندن یا سخت وزن گرفتن نقش دارند؟

پژوهش‌های علمی نشان داده‌اند که چندین ژن در تمایل بدن به لاغری یا سخت وزن اضافه کردن نقش دارند. ژن‌هایی مانند FTO، MC4R و LEP از مهم‌ترین ژن‌هایی هستند که رفتار بدن در ذخیره‌سازی چربی، میزان اشتها، سرعت متابولیسم و حتی الگوی خوردن را تحت تأثیر قرار می‌دهند. برای مثال، برخی نسخه‌های ژن FTO با چاقی ارتباط دارند، اما نسخه‌های دیگر همین ژن ممکن است با لاغری یا سوخت‌وساز بالاتر مرتبط باشند.

همچنین، ژن‌هایی که روی فعالیت سیستم سمپاتیک بدن تأثیر می‌گذارند می‌توانند باعث شوند برخی افراد کالری بیشتری در طول روز بسوزانند، حتی بدون ورزش. این ژن‌ها ریتم مصرف انرژی را در بدن افزایش می‌دهند و موجب می‌شوند فرد به‌طور طبیعی انرژی بیشتری مصرف و وزن پایین‌تری حفظ کند.

آیا متابولیسم بالا واقعاً ارثی است؟

بله، تحقیقات نشان می‌دهد که سرعت متابولیسم پایه (BMR) تا حد زیادی تحت تأثیر ژنتیک است. یعنی اگر والدین فرد متابولیسم بالایی داشته باشند، احتمال اینکه او هم بدن پرمصرف‌تری داشته باشد زیاد است. متابولیسم بالا باعث می‌شود بدن حتی در حالت استراحت کالری بیشتری مصرف کند و این ویژگی یکی از دلایل اصلی لاغر ماندن برخی افراد است.

البته سبک زندگی، تغذیه، خواب، میزان عضله و سن هم روی متابولیسم تأثیر دارند، اما ریشه اصلی سرعت سوخت‌وساز بدن در بسیاری از افراد، ژنتیکی است. در نتیجه، بعضی‌ها حتی بدون تلاش اضافه وزن نمی‌آورند، چون بدنشان به‌طور طبیعی انرژی بیشتری می‌سوزاند.

تفاوت لاغری ژنتیکی با کم‌وزنی ناشی از مشکلات پزشکی

لاغری ژنتیکی معمولاً همراه با انرژی مناسب، وضعیت عمومی خوب، اشتهای معمولی و بدن سالم است. این افراد با وجود وزن پایین، معمولاً احساس ضعف، خستگی یا بیماری ندارند و شاخص‌های سلامت آن‌ها نیز طبیعی است. در واقع، وزن پایین آن‌ها بخشی از الگوی طبیعی بدنشان است و مشکل خاصی وجود ندارد.

اما کم‌وزنی ناشی از مشکلات پزشکی اغلب با علائمی مانند ضعف شدید، ریزش مو، بی‌اشتهایی، مشکلات گوارشی، اختلالات تیروئید، کم‌خونی یا کاهش انرژی همراه است. در این حالت، وزن پایین یک نشانه هشدار است و باید علت اصلی آن توسط پزشک بررسی شود. تفاوت مهم این است که لاغری ژنتیکی بدون علامت و پایدار است، اما کم‌وزنی بیمارگونه معمولاً ناگهانی یا پیشرونده است و به مداخله پزشکی نیاز دارد.

اگر والدین لاغر باشند، احتمال لاغر ماندن فرزند چقدر است؟

وقتی صحبت از لاغری ارثی می‌شود، یکی از سؤال‌های رایج این است که اگر پدر یا مادر اندامی لاغر داشته باشند، آیا فرزند هم همین ویژگی را خواهد داشت؟ پاسخ کوتاه «بله» است، اما داستان به همین سادگی نیست. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که الگوهای بدنی والدین، از جمله وزن، فرم بدن، سرعت سوخت‌وساز، و حتی اشتها و رفتارهای غذایی، می‌تواند تا حد قابل توجهی به فرزندان منتقل شود. اما شدت این انتقال ژنتیکی بسته به ترکیب ژن‌ها، محیط زندگی، سبک تغذیه، الگوی خواب و فعالیت بدنی متفاوت است. یعنی ممکن است دو فرزند از یک خانواده، یکی بسیار لاغر بماند و دیگری با وزن معمولی رشد کند. میزان بروز لاغری ارثی معمولاً زمانی بیشتر می‌شود که هر دو والد اندامی باریک داشته باشند؛ زیرا در این حالت احتمال انتقال مجموعه‌ای از ژن‌هایی که باعث سوخت‌وساز سریع‌تر یا ذخیره چربی کمتر می‌شوند، افزایش می‌یابد.

با این حال، محیط کودکی، نوع تغذیه، عادات خانوادگی، استرس و کیفیت خواب هم بر نتیجه نهایی اثر می‌گذارند. به همین دلیل است که برخی افراد با والدین لاغر، در محیط‌های پرکالری یا کم‌تحرک، وزن بیشتری پیدا می‌کنند، اما همچنان نسبت به دیگران در برابر افزایش وزن مقاوم‌ترند. در واقع ژنتیک «زمینه» ایجاد می‌کند، اما محیط «سرنوشت» را مشخص می‌سازد.

چرا برخی افراد بدون تلاش وزن ثابت و پایینی دارند؟

شاید برای شما هم جالب باشد که بعضی افراد بدون رژیم غذایی سخت، بدون ورزش‌های منظم و حتی با خوردن غذاهای پرکالری، باز هم وزن‌شان تغییر چندانی نمی‌کند. این ویژگی معمولاً ناشی از مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی است که باعث می‌شود بدن آن‌ها کالری بیشتری بسوزاند، چربی‌ها را دیرتر ذخیره کند یا اشتهای طبیعی‌شان کمتر از میانگین باشد. این افراد اغلب ریتم سوخت‌وساز سریع‌تری دارند و بدن‌شان حتی در حالت استراحت، انرژی بیشتری مصرف می‌کند. علاوه بر این، بعضی از آن‌ها حرکات کوچک و ناخودآگاه — مثل تکان دادن پا، بی‌قراری یا فعالیت‌های سبک مداوم — دارند که با وجود این‌که به چشم نمی‌آید، اما مصرف انرژی روزانه را بالا می‌برد.

از طرف دیگر، برخی افراد لاغر ژنتیکی پیام‌های اشتها را با تأخیر دریافت می‌کنند یا زودتر احساس سیری کامل می‌نمایند؛ بنابراین به شکل طبیعی حجم غذای کمتری می‌خورند و کالری مصرفی‌شان پایین‌تر از افراد دیگر قرار می‌گیرد. در کنار این موارد، برخی ژن‌ها باعث می‌شوند عضلات فرد فعال‌تر باشند و انرژی بیشتری در طول روز مصرف کنند. همه این عوامل دست‌به‌دست هم می‌دهند تا لاغری در بعضی افراد بدون تلاش خاصی حفظ شود.

نقش اشتها و هورمون‌های تنظیم‌کننده گرسنگی در لاغری ارثی

اشتها یکی از مهم‌ترین عواملی است که وزن بدن را کنترل می‌کند و جالب است بدانید که تنظیم اشتها نیز تا حد زیادی تحت تأثیر ژنتیک است. هورمون‌هایی مانند لپتین و گرلین مسئول ارسال پیام سیری و گرسنگی به مغز هستند و نحوه عملکرد آن‌ها می‌تواند تفاوت چشمگیری در وزن بدن ایجاد کند. برخی افراد به شکل ارثی حساسیت بالاتری نسبت به لپتین دارند؛ یعنی با مقدار کمی غذا احساس سیری می‌کنند و میل کمتری برای ادامه خوردن دارند. در مقابل، برخی افراد ترشح گرلین پایینی دارند و در نتیجه کمتر احساس گرسنگی می‌کنند.

در لاغری ارثی، معمولاً تعادل بین این دو هورمون به گونه‌ای است که فرد نه تنها دیرتر احساس گرسنگی می‌کند، بلکه زودتر هم سیر می‌شود. همین موضوع باعث می‌شود کالری دریافتی روزانه او کمتر از افراد دیگر باشد، بدون این‌که آگاهانه تلاش کند رژیم بگیرد. حتی سرعت خالی شدن معده، نحوه جذب مواد غذایی و واکنش بدن به کربوهیدرات‌ها، همه و همه می‌توانند وراثتی باشند. به همین دلیل است که برخی افراد حتی با خوردن وعده‌های بزرگ هم وزن نمی‌گیرند، زیرا بدنشان در سطح هورمونی رفتار متفاوتی دارد.

آیا افراد لاغر ارثی می‌توانند وزن اضافه کنند؟

برخلاف تصور رایج، افراد لاغر ارثی نیز می‌توانند افزایش وزن داشته باشند، اما این فرآیند برایشان سخت‌تر، زمان‌برتر و نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تر است. چون بدن آن‌ها به‌طور طبیعی تمایل دارد انرژی را بیشتر مصرف کند تا آن را ذخیره نماید، بنابراین برای اضافه کردن وزن باید کالری دریافتی به‌طور مداوم و قابل توجه بیشتر از مصرف روزانه باشد. نکته مهم این است که بدن این افراد معمولاً وقتی کالری اضافه دریافت می‌کند، به صورت ناخودآگاه مصرف انرژی را افزایش می‌دهد؛ مثلاً با افزایش دمای بدن، افزایش تحرک‌های غیرارادی یا حتی افزایش ضربان قلب.

این افراد معمولاً نیاز دارند برنامه‌ای شامل وعده‌های پرکالری اما سالم، خواب کافی، تمرینات مقاومتی برای افزایش توده عضلانی و مدیریت استرس را دنبال کنند. با این وجود، حتی با رعایت این موارد هم سرعت افزایش وزن در افراد لاغر ارثی نسبت به سایرین آهسته‌تر است. اما نکته مهم این است که افزایش وزن امکان‌پذیر است، فقط باید متناسب با ویژگی‌های بدنی و متابولیکی آن‌ها انجام شود.

نشانه‌های لاغری ارثی 

یکی از بارزترین نشانه‌های لاغری ارثی، ثبات وزن در طول سال‌هاست. این افراد حتی با تغییرات سبک زندگی، تغییرات فصل‌ها، افزایش سن یا بالا رفتن اشتها در دوره‌هایی خاص، باز هم وزن نسبتاً ثابتی دارند. معمولاً چنین افرادی اشتهای متوسط، انرژی خوب، معده سبک، تحرک طبیعی و سلامت کلی مناسب دارند. همچنین صورت استخوانی، بازوهای باریک، دور کمر کم‌عرض و اندام کشیده از ویژگی‌های رایج این گروه است.

نشانه دیگر لاغری ارثی، نحوه ذخیره‌سازی چربی در بدن است. این افراد معمولاً چربی‌های اضافی را به‌سختی ذخیره می‌کنند و حتی اگر افزایش وزن هم داشته باشند، چربی‌ها بیشتر در نواحی خاص و بسیار محدود تجمع پیدا می‌کند. علاوه بر این، سرعت بالای هضم، احساس سیری سریع، گرمی بدن بعد از غذا خوردن و بی‌میلی نسبی به شیرینی‌ها نیز از نشانه‌های رایج لاغری با ریشه ژنتیکی است.

تأثیر خواب، استرس و سبک زندگی بر کنترل وزن در افراد با ژنتیک لاغر

افراد لاغر ارثی به دلیل ساختار متابولیکی فعال‌تر و حساس‌تر، معمولاً نسبت به کیفیت خواب، سطح استرس و الگوی سبک زندگی واکنش شدیدتری نشان می‌دهند و همین مسئله باعث می‌شود هرگونه بی‌نظمی در خواب، فشار عصبی، دوره‌های کار سنگین، تغذیه نامنظم یا فعالیت بدنی بیش از حد به سرعت بر وزن بدن آن‌ها تأثیر بگذارد. در این افراد، کمبود خواب می‌تواند سطح هورمون‌های تنظیم‌کننده اشتها را مختل کند و با افزایش مصرف انرژی و کاهش میل به غذا، بدن را در یک حالت «سوزاندن بیشتر و دریافت کمتر» قرار دهد که همین موضوع در طولانی‌مدت باعث ثابت ماندن یا حتی کاهش وزن می‌شود. از طرفی، استرس شدید یا طولانی‌مدت به افزایش ترشح کورتیزول منجر می‌شود و این هورمون در افراد لاغر ممکن است نه‌تنها باعث کاهش اشتها شود، بلکه در برخی موارد سرعت متابولیسم را نیز بالا می‌برد و بدن را وارد چرخه‌ای می‌کند که در آن افزایش وزن تقریباً غیرممکن می‌شود. در کنار این‌ها، سبک زندگی پرتحرک یا نامنظم—مثلاً حذف وعده‌های غذایی، دیرخوابیدن، نداشتن وعده‌های کامل یا انجام فعالیت‌های پراکنده و زیاد—باعث می‌شود بدن این افراد هرگز فرصت بازسازی و ذخیره انرژی کافی پیدا نکند و همین مسئله باعث می‌شود وزن به صورت کاملاً طبیعی پایین بماند.

لاغری ارثی در کودکان

لاغری ارثی معمولاً از همان سال‌های ابتدایی زندگی قابل مشاهده است و والدین می‌توانند آن را در رفتارهای غذایی کودک، سرعت رشد، میزان انرژی و فرم بدنی او تشخیص دهند؛

کودکانی که ژنتیک لاغری را از یکی یا هر دو والد به ارث می‌برند معمولاً اشتهای معمولی اما حجم خوردن کم‌تری دارند، سریع‌تر احساس سیری می‌کنند و وزن‌گیری آن‌ها نسبت به کودکان هم‌سن کمتر است، اما در عین حال سطح انرژی بالایی دارند، فعالیت طبیعی دارند و از نظر رشد ذهنی، حرکتی و سلامت عمومی کاملاً نرمال هستند. یکی از نشانه‌های مهم در این کودکان این است که حتی با تغذیه مناسب، وعده‌های منظم و کالری کافی، باز هم افزایش وزن آن‌ها بسیار آهسته‌تر از حد انتظار است و بدنشان تمایل بیشتری به مصرف انرژی دارد.

این الگو معمولاً از سنین ۲ تا ۴ سالگی به بعد کاملاً مشخص می‌شود و در دوران مدرسه تثبیت می‌گردد. والدین اغلب تصور می‌کنند کودک «کم می‌خورد»، درحالی‌که در بسیاری از موارد این الگوی بدنی ریشه کاملاً ژنتیکی دارد.

آیا لاغری می‌تواند نشانه بیماری باشد؟ 

تشخیص تفاوت بین لاغری ژنتیکی و لاغری ناشی از بیماری ضروری است، زیرا هرچند لاغری ارثی یک الگوی طبیعی و پایدار است، اما لاغری ناشی از مشکلات پزشکی معمولاً با نشانه‌های دیگری همراه است. افراد لاغر ژنتیکی معمولاً انرژی خوبی دارند، اشتهای طبیعی دارند، وضعیت عمومی بدنشان پایدار است و وزن آن‌ها سال‌ها بدون نوسان شدید ثابت می‌ماند؛

اما در مقابل، لاغری ناشی از بیماری اغلب همراه با علائمی مانند خستگی مداوم، کاهش انرژی، ضعف بدنی، ریزش مو، مشکلات پوستی، کاهش اشتها، تهوع، اختلالات گوارشی، پرکاری تیروئید، اختلالات جذب یا حتی مشکلات عاطفی و روانی ظاهر می‌شود. یکی از تفاوت‌های مهم این است که در لاغری ژنتیکی، وزن فرد از کودکی ثابت و قابل پیش‌بینی است، اما در لاغری بیمارگونه معمولاً کاهش وزن ناگهانی، سریع و غیرقابل توضیح اتفاق می‌افتد. بنابراین اگر کسی به‌طور ناگهانی بدون تغییر رژیم یا سبک زندگی وزن از دست بدهد، این موضوع نیازمند بررسی کامل پزشکی است.

لاغری و نقش میکروبیوم روده: آیا ارثی است یا اکتسابی؟

میکروبیوم روده مجموعه‌ای از باکتری‌ها، قارچ‌ها و میکروارگانیسم‌هایی است که در دستگاه گوارش زندگی می‌کنند و نقش بسیار مهمی در هضم، جذب غذا، کنترل اشتها، تنظیم وزن و حتی سطح انرژی بدن دارند و جالب است بدانیم که ساختار اولیه این میکروبیوم از والدین به ارث می‌رسد.

مطالعات نشان می‌دهد کودکانی که والدین لاغر دارند، معمولاً ترکیب میکروبیوم متفاوتی نسبت به کودکانی با والدین چاق دارند و این تفاوت باعث می‌شود بدن آن‌ها در مصرف و ذخیره انرژی رفتار متفاوتی نشان بدهد. در برخی از این افراد، میکروبیوم به شکلی تنظیم شده است که چربی‌ها کمتر جذب می‌شوند، انرژی ورودی سریع‌تر مصرف می‌شود و بدن تمایل بیشتری به سوزاندن کالری دارد.

البته پس از دوران کودکی، میکروبیوم تحت تأثیر رژیم غذایی، سبک زندگی، خواب، آنتی‌بیوتیک‌ها و استرس نیز تغییر می‌کند، اما پایه اصلی آن که روی وزن اثر می‌گذارد، می‌تواند ریشه ژنتیکی داشته باشد. به همین دلیل است که گاهی دو نفر با رژیم غذایی مشابه، واکنش‌های کاملاً متفاوتی به غذا نشان می‌دهند.

آیا ژنتیک می‌تواند مانع چاق‌شدن شود؟ 

بله؛ برخی افراد از نظر ژنتیکی دارای بدنی هستند که به شکل طبیعی در برابر افزایش وزن مقاوم است و این مقاومت نه‌تنها به دلیل متابولیسم بالا، بلکه به دلیل مجموعه‌ای از عوامل ژنی، هورمونی و متابولیکی است که باعث می‌شود بدن حتی در شرایط پرکالری نیز تمایل کمی به ذخیره چربی داشته باشد. در این افراد، موارد زیر نقش مهمی دارند:

• سوخت‌وساز پایه بالا: بدن در حالت استراحت کالری بیشتری مصرف می‌کند.
• فعالیت غیرارادی بیشتر: حرکات کوچک و ناخودآگاه انرژی‌سوز هستند.
• حساسیت بالاتر به هورمون سیری (لپتین): سریع‌تر احساس سیری می‌کنند.
• ذخیره‌سازی کمتر چربی به دلیل نسخه‌های خاص ژنی.
• میکروبیوم متفاوت که جذب چربی کمتری ایجاد می‌کند.

نتیجه این ویژگی‌ها این است که بدن این افراد در مواجهه با کالری اضافی، به جای ذخیره آن به شکل چربی، انرژی ورودی را سریع‌تر مصرف می‌کند یا حتی سطح حرارت بدن را افزایش می‌دهد و همین الگوی طبیعی باعث می‌شود افزایش وزن بسیار دشوار باشد. این مقاومت ژنتیکی به افزایش وزن در تمام طول عمر همراه فرد باقی می‌ماند، مگر این‌که تغییرات شدید در سبک زندگی یا شرایط بالینی رخ دهد.